فاطمه روشن
«بهش فکر نکن»، «اگر غصه بخوری درست می‌شود؟»، «حالا چیزی نشده، شلوغش نکن»، «درکت می‌کنم»، «حال من از تو بدتر است»، «اصلا چرا باید این‌طور فکر کنی؟»، «کمکی از من برمی‌آید؟»، «موبایلت را چک نکن، خوب می‌شوی». شنیدن کدام‌یک از این جملات شما را به ادامه صحبت یا بیان رنج خود تشویق می‌کند؟
روان‌شناس‌ها می‌گویند شیوه گوش دادن به حرف دیگران مهم است؛ آنقدر که حتی آن را «بعد قابل اندازه‌گیری هم‌دلی» در یک مکالمه می‌نامند. یعنی کسی که گوش می‌دهد، نه تنها حرف‌های دیگری را با گوش‌هایش می‌شنود، بلکه با چشم‌هایش زبان بدن او را می‌بیند و در نهایت میزان هم‌دلی‌اش را به نمایش می‌گذارد. آنها می‌گویند این نوع «شنیده شدن» همان چیزی است که ایرانی‌ها در این روزهای انقلابی برای حفظ سلامت روان‌شان و خودمراقبتی، به آن نیاز دارند؛ پیدا کردن یک زبان مشترک و گوشی که بشنود.
اما آیا فکر می‌کنید شما شنونده خوبی هستید؟ یا دست‌کم می‌دانید ویژگی‌های یک شنونده خوب خصوصا در روزگار سرکوب چیست؟
سرکوب‌ها با ما چه می‌کنند؟
مبارزه اجتماعی و مواجهه با سرکوب خشن از سوی حکومت‌ها، جامعه را در معرض بالاترین سطح استرس قرار می‌دهد. موسسه تحقیقاتی (GBD) در پژوهشی دریافت که بین سرکوب حاکمیت با اختلالات اضطرابی مردم آن جامعه، ارتباط مستقیمی وجود دارد. این تحقیق نشان داد از آنجا که این افراد در وضعیتی اضطراری قرار می‌گیرند، چیزی حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد دچار اختلالات روانی مثل افسردگی، اضطراب و در مواردی استرس پس از سانحه (PTSD) می‌شوند. از بین افراد بحران دیده، ۳ تا ۴ درصد دچار اختلالات روانی شدید مانند افسردگی و اضطراب ناتوان کننده می‌شوند؛ که بر توانایی و عملکردشان حتی برای کارهای روزمره تاثیر می‌گذارد. این پژوهش اشاره می‌کند اگر به سلامت روان این افراد توجه ویژه‌ای نشود، آسیبش در درازمدت انکارناپذیر خواهد بود و در آینده با آسیب‌های اجتماعی جدی‌ای روبه رو می‌شویم.
آمارهای سازمان حقوق بشر ایران در چند هفته گذشته تایید می‌کنند که جامعه ایرانی هم با سرکوب خشن مواجه است. بیش از ۱۴ هزار نفر بازداشت و حداقل ۳۰۴ نفر کشته شده‌اند، که البته بارها تاکید شده آمار واقعی بیش از این است. کشتار و سرکوب معترضان در واقع جامعه ایرانی را با جوامع یادشده در آن تحقیق، هم‌سنگ می‌کند. روانشناس‌هایی مثل پاتریکو مارکز پژوهشگر حوزه سلامت، در میان درگیری یا پس از بحران جمعی، آغاز فوری روان‌درمانی افراد با محوریت فردی و گروهی را پیشنهاد می‌دهند. مارکز با این حال که روان درمانی فردی را مهم می‌داند، می‌گوید درمان گروهی هم مهم است؛ چرا که این افراد از سوی یک منبع مشترک مورد خشونت جمعی بوده‌اند و دردی مشترک دارند.
شبیه سازی اتاق درمان با ایجاد فضای امن گفتگو
ارغوان فروزان، روانشناس بالینی پیش‌تر در گفت‌وگویی با کنش سلامت گفته بود «مسیر بهبودی از روایت کردن می‌گذرد» و پیشنهاد کرده با توجه به این‌که امکانش نیست همه به درمان‌گر مراجعه کنند و جمعیت انبوه است، اما می‌شود اتاق درمان را شبیه‌سازی کرد. مثلا افراد می‌توانند شبکه حمایتی در گروه‌های دوستی یا خانواده ایجاد کنند. البته مهم‌ترین اصل این کار نباید فراموش شود: ایجاد فضای امن و رعایت نکات امنیتی. اتاق درمان گروهی ویژگی های مختلفی دارد از جمله ایجاد فضای امن، وضع قوانین برای افراد در گروه، انتخاب یک موضوع مشترک، شنیدن یکدیگر.
«می‌گویمت ولی تو کجا گوش می‌کنی»
گوش دادن و احساس شنیده شدن، یکی از مهم‌ترین اصول روان‌درمانی گروهی است. در واقع افراد گرد هم می‌آیند و احساسی را بازگو می‌گذارند که یک درد مشترک است. همین هم باعث می‌شود حس تنهایی از آنها دور شود و فکر کنند که بهتر درک شده‌اند. اما آیا شنیدن و شنیده شدن شرایط ویژه‌ای دارد؟ آیا برای شنونده بودن تنها شنیدن کافی است؟
مریم، ۵۰ ساله، به کنش‌سلامت می‌گوید شنونده خوب برایش کسی است که واقعا به حرفش گوش کند: «توی حرف من نپرد و گوش بدهد. بی توجهی نکند. پیش آمده در حال گفتن حرفم، طرف مقابل مشغول کار دیگری شده است و حتی با نفر سوم صحبت کرده.» او می‌گوید قضاوت شنونده‌هایش هم گاهی آنقدر آزارش داده که تصمیم گرفته دیگر حرف نزند: «بسیار پیش آمده بعد از مطرح شدن مشکلم با پرخاش خانواده مواجه شده‌ام. که چرا باید این‌طور فکر کنی؟ طرز فکرت را عوض کن.»
ریما ۲۵ ساله هم به کنش‌سلامت می‌گوید این روزها احساساتش مدام در تغییر است: «وقتی اخبار را می‌خوانم و بعد کارهای روتین و نرمال انجام می‌دهم، احساس گناه می‌کنم.» او دلش می‌خواهد با کسی حرف بزند اما: «با خانواده‌ام که حرف می‌زنم می‌بینم احساسم به رسمیت شناخته نمی‌شود. مثلا می‌گویند تو چرا ناراحتی؟ اینها که دلیل نمی‌شود. بهش فکر نکن. من از تو بدترم.» ریما فکر می‌کند یک شنونده خوب کسی است که :«قضاوت نکند. اول به همه حرف‌ها گوش کند، بدون کامنت‌های نامربوط. بعدش هم احساسات دیگری را به پرسش نگیرد. مثلا نگوید چرا اصلا اینطوری احساس می‌کنی؟» او می‌گوید که خیلی وقت‌ها شنونده راه‌حلی برای حل مشکل ندارد، اما اصل کار ابراز همدردی است.
راشین ۳۰ ساله هم از تجربه ناخوشایندی سخن می‌گوید. او می‌گوید یک هفته پیش تجربه‌ای بد در گروه دوستی‌شان رخ داده که دیگر می‌ترسد با آنها حرف بزند: «در گروه دوستی ما یک نفر با گریه شرایط بحرانی روحی‌اش را به اشتراک گذاشت. چیزی که من را شگفت‌زده کرد این بود که با خشونت و پرخاش دیگر دوست‌ها مواجه شد. به او می‌گفتند ناراحتی و گریه در این شرایط عادی است.»
او می‌گوید اگرچه به کمک آن دوست رفته و سعی کرده برایش شنونده خوبی باشد اما اطرافیان خودش این‌طور نبودند. «مثلا سعی می‌کنند دل‌داری بدهند اما شنیدن جمله درست می‌شود، بهش فکر نکن، آنقدر آزارم می‌دهد که ناخودآگاه حرف را ناتمام می‌گذارم. البته اغلب بدتر می‌شود و با سرزنش و قضاوت تمام می‌شود، مثلا می‌گویند: حالا اگر غصه بخوری درست می‌شود؟»
روژین ۲۷ ساله است و در اروپا زندگی می‌کند. او به کنش‌سلامت می‌گوید در روزهای اخیر آدم‌های اطرافش آن‌طور که باید درکش نمی‌کنند چون تصوری از ماجرا ندارند: «وقتی حس می‌کنید شنونده شما را نمی‌فهمد، دیگر احساس امنیت نمی‌کنید. اطرافیان به من می‌گویند، فضای مجازی را دنبال نکن. این احساس بدتری به من می‌دهد. انگار جدا افتاده‌ام.»
فرامرز ۴۰ ساله، که درباره «شنونده خوب بودن» کتاب و مقاله خوانده، می‌گوید: «بین شنونده و کسی که راه حل می‌دهد تفاوت هست. اگر این دو با هم قاطی شوند، نتیجه بدی خواهد داشت. در نتیجه مهم است که اگر شنونده خوبی هستید بپرسید از من چه انتظاری دارید؟ آیا می‌خواهید فقط گوش بدهم یا مثل یک راه‌حل دهنده گوش بدهم و در انتها درباره شما و کارتان حرف بزنم.» او می‌گوید باید نشان دهیم تصمیم و حال آن شخص برای‌مان مهم است. «مثلا در حرف‌ها چیزهایی بگویید که فرد متوجه شود شما هنوز گوش می‌دهید و برای‌تان مهم است. بسیاری در میان گوش دادن، حرف‌های طرف مقابل را قطع می‌کنند. این کار غلط است.»
«برای شنیدن همدیگر، یک گروه شدیم»
تجربه‌هایی موفق هم در این چند هفته شکل گرفته‌اند. خورشید ۳۶ ساله به کنش سلامت می‌گوید: «چندی پیش متوجه شدم دو نفر از دوست‌های نزدیک‌مان که هوادار تفکر سیاسی متفاوت هستند، رابطه‌شان با ما قطع شده. وقتی پرس‌وجو کردم، فهمیدم از ترس تضاد فکری‌مان در روش‌های مبارزه بوده. از آن روز ما یک دورهمی گذاشتیم، که در آن درباره تجربه های‌مان حرف می‌زنیم. به هم کمک می‌کنیم. منظورم از کمک، کمک روانی است. همین گروه باعث بهتر شدن حال‌مان شد. باعث شد احساس تنهایی نکنیم. لازم است تاکید کنم قطعا خشم ما مهم است، اما حفظ روحیه هم ضروری است. ما در این گروه درک کردیم همه برای یک هدف در تلاشیم، حتی اگر روش‌مان متفاوت باشد.»
شکل دادن گروه‌های گفتگو در جوامع مختلف آزموده شده است. الیزابت ۶۵ ساله است و آلمانی. او که زمانی در برلین غربی زندگی می‌کرده است که جزیره‌ای در دل آلمان شرقی بود و در سایه دیوار حیات داشت، از تجربه‌اش چنین می‌گوید: «مهم‌ترین اصل، ساختن گروه در یک فضای امن است. قوانین هم باید بین اعضا ساخته شود. با هم تفاهم کنند می‌خواهند تنها همدیگر را بشنوند یا درباره احساسات نسبت به دیگری هم حرف بزنند.» او به کنش‌سلامت می‌گوید: «بهترین راه این است که یک روانشناس در گروه باشد، برای مواظبت از شرایط و این‌که کسی آسیب نبیند. اعضا باید از قضاوت و آسیب روانی در امان بمانند. اگر قضاوت وارد شود کار این گروه‌ها تمام است. مهم ترین اصل امن بودن گروه است. همدیگر را بشناسیم و به هم اعتماد داشته باشیم. باید برای گروه و اعضای‌اش آغوشمان باز باشد. بفهمیم برای جنگ نرفته‌ایم، برای کمک به یکدیگر و ایجاد فرصت‌های دوباره کنار هم آمده‌ایم. نباید در یکدیگر ایجاد ترس و استرس کنیم.»
چطور شنونده بهتری باشیم؟
بهتر شنیدن یا گوش دادن فعال، ابزاری حیاتی برای درمان‌گران و مشاوران و ارتباط همدلانه با مراجعانشان است، اما آدم‌های دیگر هم می توانند این مهارت را بیاموزند. ما اغلب، در حالی که گوش می‌دهیم، به این فکر می‌کنیم که چگونه پاسخ دهیم. همین سبب می‌شود حواسمان پرت شود و بخشی از حرف‌ها را از دست بدهیم. حتی ممکن است ما به نشانه‌های ارتباطی غیرکلامی گوینده توجه چندانی نداشته باشیم.
سه مولفه اصلی برای گوش دادن فعال موفق وجود دارد:
۱- با هدف درک معنای کامل پیام گوش کنید: وقتی کسی پیامی را منتقل می‌کند دو بخش دارد: محتوا و احساس یا نگرش زیربنای پیام. یک شنونده فعال نه تنها با اطلاعات منتقل شده هماهنگ می‌شود، بلکه نحوه انتقال آن و هرگونه نشانه غیرکلامی را هم متوجه می‌شود.
۲- به احساسات پاسخ دهید: پس از گوش دادن، وقتی که زمان را مناسب می‌بینید، پاسخ بدهید. شنونده باید احساس کند درک شده و مورد هم‌دلی قرار گرفته است.
۳- به همه نشانه‌ها توجه کنید: نشانه‌های غیرکلامی شامل لحن صدا، حالات چهره یا بدن و سرعت گفتار است. همه اینها در کنار هم می‌توانند معنایی بسیار عمیق‌تر از آنچه را که گفته شده است منتقل کنند.
هفت تکنیک برای بهتر گوش دادن
پژوهشگران دانشگاه وین اتریش در مقاله‌ای مهارت‌های بهتر گوش دادن یا گوش دادن فعال را منتشر کرده‌اند. در ادامه هفت تکنیک با مثال آمده است:
● 3 things good listeners consistently do. (2020, October 3). Psychology Today.
https://www.psychologytoday.com/us/blog/practical-approach-addressing-barriers-physical-activity/202010/3-things-good-listeners
● 9 ways to be a superior listener and build stronger friendships. (2006, February 6). Verywell Mind.
https://www.verywellmind.com/strengthen-your-friendships-with-good-listening-skills-3144970
● Administrator, G. (2019, August 9). How to be a better listener | The clinic on dupont blog. The Clinic on Dupont. https://www.theclinicondupont.com/how-to-be-a-better-listener-tips-from-a-psychologist/
● Bauer, C., & Figl, K. (2008). ‘Active listening’ in written online communication-a case study in a course on ‘soft skills’ for computer scientists. In 2008 38th Annual Frontiers in Education Conference (pp. F2C–1). IEEE.
● Chapter 21. Enhancing support, incentives, and resources | Section 2. Creating and facilitating peer support groups | Main section | Community tool box. (n.d.). Community Tool Box.
https://ctb.ku.edu/en/table-of-contents/implement/enhancing-support/peer-support-groups/main
● «بشنو سوز سخنم» بخشی از سروده بیژن ترقی با عنوان «ایران جوان» است.
● «می‌گویمت ولی تو کجا گوش می‌کنی» مصراعی از غزل «لب خاموش» هوشنگ ابتهاج است.
